درس دوم- تحقیق و مفاهیم اساسی آن

درس دوم - تحقیق و مفاهیم اساسی آن

• تحقیق از نظر لغوی یعنی رسیدگی کردن و به کنه مطلبی پی بردن .
• تحقیق در علوم تربیتی همانند سایر علوم عبارت است از کسب دانش.

اهداف کلی

• ارائه تعاریف مختلف و بررسی مفاهیم اساسی پژوهش ، متغیر و انواع آن است .

اهداف رفتاری

• تعریف تحقیق در تعلیم و تربیت
• آشنایی با ویژگی‌هایی که به درک معنی و مفهوم تحقیق کمک می‌کند
• بیان رابطه بین تحقیق و نظریه
• آشنایی با مراحل تحقیق
• آشنایی با متغیرو انواع آن
• بیان ضرورت تعاریف عملیاتی
• آشنایی با دلیل رعایت حقوق اخلاقی – اجتماعی آزمودنیها

مفهوم تحقیق

واژه تحقیق از زبان عربی گرفته شده است. در لغت به معنای درست کردن، رسیدن، بررسیدن، پژوهش، رسیدگی، بررسی، مطالعه، حقیقت و واقعیت است (فرهنگ معنی).

 تحقیق از نظر روش‌شناسی عبارت است از کاربرد روشهای علمی در حل یک مسئله با پاسخگویی به یک سئوال.

جان بست معتقد است که بین اصطلاح تحقیق و روشهای علمی تفاوت وجود دارد و اشاره می‌کند که تحقیق دارای فرایند رسمی‌تر و عمیقتر در اجرای روش تحلیل علمی است.

در روش علمی برای پاسخگویی به یک سئوال با حل یک مسئله پژوهشگر اقدام به تعریف مسئله صورتبندی فرضیه، جمع‌آوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری می‌کند.

تحقیق به عنوان یک فرآیند پژوهشی یک فعالیت منظم است که در درست ترین شکل خود واجد دو شرط است ( دلاور ، علی . 1366 ):

1 . کنترل دقیق ، شرطی که مانع تاثیر عوامل نامربوط و مزاحم می شود .

2 . نمونه گیری صحیح ، شرطی که یافته های پژوهشی را قابل بسط و تعمیم می سازد .

رعایت شرط اول، اعتبار درونی و رعایت شرط دوم اعتبار بیرونی تحقیق راموجب می‌شود . هر تحقیق خاصی ممکن است اعتبار درونی یا اعتبار بیرونی داشته یا نداشته باشد.

تعریف تحقیق به موجب اعتبار درونی و بیرونی چهار ترکیب ممکن به وجود می‌آورد که آنها را اصطلاحاً آزمایش، مطالعه، زمینه‌یابی و بررسی می‌نامیم.

تحقیق درعلوم تربیتی عبارت است از کاربرد روشهای علمی در مطالعه مسائل آموزشی ، تربیتی . به عبارت دیگر هنگامی که روش علمی برای پاسخگویی به مسائل آموزشی به کار برده می شود نتیجه آن تحقیق تربیتی گفته می شود .

 تحقیق در تعلیم وتربیت به مجموعه فعالیتهایی اطلاق می شود که از طریق آن و با عنایت به اصول و روشهای علمی پدیده آموزشی و تربیتی مورد پژوهش قرار می گیرند و هدف آن کشف اصول کلی یا تفسیر رفتاری است که از آن برای تبیین ، کنترل و پیش بینی رویدادها آموزشی استفاده می شود .

تحقیق در تعلیم و تربیت، علاوه بر اینکه بر جنبه شناخت و تبیین تأکید دارد دو نوع تحقیق کاربردی و بنیادی را نیز در بر می‌گیرد. در پژوهش کاربردی هدف اصلی کشف علم نیست. بلکه آزمودن و بررسی امکان کاربرد دانش است و موضوع خود را در تعلیم و تربیت از مسائل و مشکلات روزمره آموزشی و تربیتی انتخاب می‌کند. پژوهش بنیادی اگرچه می‌تواند کاربرد علمی نیز داشته باشد. ولی هدف اصلی و اساسی آن افزایش حیطه فهم و دانش است. در پژوهش بنیادی تأکید بر مطالعه همبستگی درونی متغیرهاست، نه بررسی توانایی بیشر در تأثیرگذاران بر روابط متقابل متغیر.

در پژوهش کاربردی هدف اصلی کشف علم نیست. بلکه آزمودن و بررسی امکان کاربرد دانش است و موضوع خود را در تعلیم و تربیت از مسائل و مشکلات روزمره آموزشی و تربیتی انتخاب می‌کند.

 پژوهش بنیادی اگرچه می‌تواند کاربرد علمی نیز داشته باشد. ولی هدف اصلی و اساسی آن افزایش حیطه فهم و دانش است.

در پژوهش بنیادی تأکید بر مطالعه همبستگی درونی متغیرهاست، نه بررسی توانایی بیشر در تأثیرگذاران بر روابط متقابل متغیر.

 در مورد پژوهش بنیادی و کاربردی مطالب فراوانی گفته و نوشته شده است. این دو گونه پژوهش به مثابه دو سر یک زنجیره هستند که از پژوهش محض شروع و به پژوهشی که به منظور برنامه‌ریزی،‌تدوین طرح بکار می‌رود خاتمه می‌پذیرد.

تحقیق در تعلیم و تربیت و سایر رشته‌های علوم انسانی دارای ویژگیهایی است که آشنایی با آنها به روشن شدن معنی و مفهوم تحقیق کمک می‌کند..

ویژگیهای تحقیق از نظر تاکمن

• تحقیق دارای فرایند معینی است به این معنی که در اجرای آن از اصول و قواعد مشخصی استفاده می‌شود و منظم است یا به عبارت دیگر تحقیق فعالیت منظمی تلقی می‌گردد.
• در تحقیق نظامی تعقیب می‌شود که در به کاربردن آن منطقی حکم فرماست به همین دلیل تحقیق منظمی است.
• تحقیق تجربی است به عبارت دیگر تحقیق بازگشت به واقعیت است.
• تحقیق جنبه تقلیلی دارد. به این معنی که محقق با استفاده از روشهای تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده را در طبقات معین و معناداری طبقه‌بندی می‌کند.
• تحقیق قابل انتقال و تکرار است، به این معنی که فرایند و روشهای تحقیق قابل تکرار و انتقال است.

ویژگیهای تحقیق از نظرجان بست

هدف اصلی تحقیق حل یک مسئله یا پاسخگویی به یک سوال یا دستیابی به روابط علت و معلولی بین متغیرهای پژوهشی است.

تحقیق درصدد یافتن قوانینی کلی است به عبارت دیگر هدف تحقیق مشاهده و درک الگوهای کلی رویدادها و روابط بین آنهاست. گرچه محقق سعی می‌کند حوزه محدودی از رفتار انسانی یا گروه معینی از مردم را مورد پژوهش قراردهد ولی هدف معمولا تعمیم یافته‌های پژوهش به سایر اشکال، رفتار و نیز سایر گروههای جامعه مورد مطالعه است.

تحقیق بر مشاهده و آزمایش تاکید دارد. فرضیه‌ها و نظریه‌ها برای آن که مورد استفاده قرار گیرند باید در جهان واقعی قابل مشاهده و آزمون باشند.

 محقق به منظور جمع آوری اطلاعات و آزمودن فرضیه از ابزار مختلف استفاده می کند ، اما مواقعی وجود دارد که نمی توان با استفاده از ابزار عمل اندازه گیری را انجام داد ، در چنین شرایطی از مشاهده دقیق برای توصیف روابط بین متغیرها  استفاده می کند .

در تحقیق محقق باید از جدیدترین منابع اطلاعاتی (منابع دست اول) برای رسیدن به هدفهای تحقیقی خود استفاده کند.

   تحقیق و نظریه

نظریه دارای ویژگیهای متفاوت و گوناگونی است .

جورج هومان معتقد است که نظریه دارای 3 ویژگی عمده است .

1. نظریه از مجموعه ای از مفاهیم یا یک طرح مفهومی تشکیل شده است برخی از مفاهیم موجود در نظریه توصیفی و بعضی عملیاتی هستند . مفاهیم عملیاتی از متغیرهای مستقل و وابسته تشکیل شده است.یکی از هدفهای هر تحقیق تعیین روابط بین متغیرهای مستقل و وابسته ای است که در نظریه بیان شده است .

2. نظریه از قضایایی تشکیل شده است که به منظورتوصیف روابط بین متغیرها به کار برده می شود .قضایا چنانچه بخواهیم یک نظریه رسمی تدوین کنیم ، بایستی به صورت طرح قیاسی صورتبندی شوند به نحوی که بتوان یک نظریه را از نظریه دیگر به وجود آورد.

3. نظریه واقعیتهای موجود در قضایا را روشن می کند . به این معنی که قضایا به کمک داده های واقعی تجربی و در دنیای واقعی قابل آزمون هستند .

نظریه به منظور کسب بینش درباره ترتیب فعالیتهای پژوهشی به کار برده می‌شود. نظریه‌ای که خوب تدوین شده باشد هم اطلاعات قبلی را سازمان می‌دهد و هم قضایای جدیدی را، که قابل آزمودن هستند، به وجود می‌آورد.

یک جنبه عمده رابطه بین نظریه و تحقیق این است که نتایج تحقیق غالباً موجب اصلاح نظریه می‌شود.

در هر فعالیت پژوهشی کیفیت کار از طریق بررسی دقیق نظریه اصلاح می‌شود.

مراحل تحقیق از دیدگاه کارل لستروکسی

• تدوین مسئله به صورتی که قابل آزمودن باشد.
• مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق
• انتخاب طرح تحقیقی مناسب
• تعیین و تعریف جامعه و انتخاب نمونه‌ای به اندازه مناسب
• جمع‌آوری اطلاعات
• تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده
• تفسیر اطلاعات به دست آمده و بحث و نتیجه‌گیری درباره آنها
• تهیه گزارش تحقیق

مراحل تحقیق تئودرکاپ لو

مراحل فوق را به 5 مرحله به شرح زیر کاهش داده است:

• برنامه‌ریزی (شامل بیان مسئله و مطالعه منابع)
• طرح‌ریزی روش اجرا (انتخاب طرح تحقیق، تعیین جامعه و انتخاب نمونه)
• جمع‌آوری اطلاعات
• تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده
• گزارش نتایج به دست آمده

مراحل روش تحقیقی تاکمن

• تعیین مسئله
• صورتبندی فرضیه
• تعیین نام گذاری متغیرها
• تعاریف عملیاتی
• کنترل و دستکاری متغیرها
• انتخاب طرح تحقیق
• تعیین و ساختن روشهای اندازه‌گیری و مشاهده
• ساختن پرسشنامه‌ و برنامه‌ریزی مصاحبه.
• تجزیه و تحلیل آماری
• تهیه گزارش پژوهش
• عملیاتی کردن متغیرها یعنی بیان آنها به صورتی که قابل مشاهده و اندازه گیری باشند .

 این عمل موجب می شود تا بتوان به سهولت متغیرهای مورد پژوهش را کنترل ، بررسی و دستکاری نمود .

 متغیر

متغیر یک مفهوم است که بیش از دو یا چند ارزش یا عدد به آن اختصاص داده می‌شود. ویژگیهایی را که پژوهشگر مشاهده یا اندازه‌گیری می‌کند متغیر نامیده می‌شود. به عبارت دیگر متغیر به ویژگیهایی اطلاق می‌شود که می‌توان دو یا چند ارزش یا عدد برای آن جایگزین کرد. عدد یا ارزشی که به یک متغیر نسبت داده می‌شود نشاندهنده تغییر از یک فرد به فرد دیگر یا از یک حالت به حالت دیگر است.

 متغیر در مقابل ثابت قرار دارد. ثابت به ویژگیهایی اطلاق می‌شود که دارای ارزش مساوی و یکسان است و میزان آن در همه افراد یا اشیا یا حوادث به یک اندازه است.

انواع متغیر

متغیر بر اساس نقشی که در تحقیق به عهده دارد، به دو دسته تقسیم می‌شود:

الف) متغیر مستقل

ب) متغیر وابسته

    متغیر مستقل

متغیر مستقل، به متغیری گفته می‌شود که از طریق آن متغیر وابسته تبیین یا پیش‌بینی می‌شود. به این متغیر، متغیر محرک یا درون داد گفته می‌شود و متغیری است که توسط پژوهشگری اندازه‌گیری، دستکاری یا انتخاب می‌شود تا تأثیر یا رابطه آن با متغیر دیگری اندازه‌گیری می‌شود.

در یک تحقیق غیرآزمایشی متغیر مستقل توسط محقق دستکاری نمی‌شود ولی متغیری است که از پیش وجود دارد و فرض شده است که بر متغیر وابسته تأثیر دارد.

متغیر وابسته

متغیر وابسته ، متغیر پاسخ برون داد یا ملاک است و عبارت است وجهی یا جنبه‌ای از رفتار یک ارگانیزم که تحریک شده است. متغیر وابسته متغیری است که مشاهده یا اندازه‌گیری می شود تا تأثیر متغیر مستقل بر آن معلوم و مشخص شود.

درپژوهشهایی که هدف آنها پیش‌بینی است، متغیر وابسته از طریق متغیر مستقل پیش‌بینی می‌شود.

رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته

در غالب تحقیقات آزمایشی تنها یک متغیر مستقل و یک متغیر وابسته مورد آزمایش قرار نمی‌گیرد. به علاوه متغیرها ممکن است مستقل و وابسته یا تعدیل و کنترل کننده باشد.

 درخیلی از تحقیقات آزمایشی ، متغیر مستقل گسسته است و به صورت یکی ازحالت : حضور یا عدم حضور متغیر آزمایشی معینی، روشی که مورد مطالعه یا مقایسه بین روشهای مختلف است .

در آزمایش دیگر متغیر ممکن است پیوسته باشد و مشاهدات آزمایش کننده به صورت عددی بیان می شود .

هنگامی که دو متغیر پیوسته مورد مقایسه قرارمی گیرند ، تصمیم در باره اینکه کدام متغیر مستقل و کدام یک وابسته است اختیاری است .

در برخی موارد متغیر مستقل ممکن است عامل نامیده شود و به تغییرات آن سطح گفته شود .

متغیر کمی

متغیر کمی به متغیری اطلاق می‌شود که از نظر کمی تغییر می‌کند و تفاوتهای ناشی از این تغییرات را با استفاده از عدد ثبت می‌کند و آنها را می‌توان با هم جمع کرد.

متغیرهای کمی، متغیرهایی هستند که انسان توانسته است برای آنها واحد اندازه‌گیری و مبدأ اندازه‌گیری معین کند. مانند: قد، وزن، سن ، نمره‌های یک آزمون استعداد تحصیلی .

متغیر کیفی

متغیر کیفی به متغیری اطلاق می‌شود که تفاوتهای ناشی از تغییرات آنها کیفی است و برای ثبت آنها ممکن است از روشهای دیگری غیر از عدد استفاده شود.

 به عبارت دیگر متغیر کیفی متغیری است که پژوهشگر توانای اندازه‌گیری آن را ندارد و ویژگیهای آن را نمی‌توان به وسیله ارقام ریاضی نمایش دهد.

متغیرهای دو ارزشی وچند ارزشی

متغیرها بر اساس تعداد ارزشها با عددی که به آنها اختصاص داده می‌شود به دو دسته تقسیم می‌شوند:

الف) دو ارزشی

ب) چند ارزشی

متغیر دو ارزشی

متغیر دو ارزشی به متغیری گفته می‌شود که به آن فقط دوارزش یا دو عدد داده می‌شود مانند جنس که دارای دو ارزش مرد و زن است و می‌توان برای ثبت آنها از اعداد صفر و یک یا اعداد دیگر استفاده کرد.

برخی از این متغیرها دو بخشی واقعی هستند مانند مرد و زن، مرگ و حیات، شهری و روستایی که حضور یا عدم حضور ویژگی موجب تقسیم‌بندی آن می‌شود و برخی از آنها ممکن است دو بخشی ساختگی باشند،

متغیر چند ارزشی

 متغیر چند ارزشی متغیری است که بیش از دو عدد یا دو ارزش به آن اختصاص داده می‌شود،

مانند سطح تحصیلی و هوش که دارای درجه‌های مختلفی است و به هر یک از درجه‌ها می‌توان عدد یا ارزش معینی اختصاص داد.

متغیر تعدیل کننده

متغیر تعدیل کننده به منظور توصیف متغیر مستقل معینی به کار برده می‌شود و دومین متغیر مستقل است که به خاطر تعیین تأثیر ان در همبستگی بین اولین متغیر مستقل و متغیر وابسته انتخاب شده مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.

 متغیر تعدیل کننده عاملی است که توسط پژوهشگر ، انتخاب، اندازه‌گیری یا دستکاری می‌شود تا مشخص شود که تغییر آن موجب تغییر همبستگی بین متغیر مستقل و پدیده مشاهده شده  می‌شود یا خیر. واژه تعدیل کننده به اطلاع ما می‌رساند که متغیر مستقل ثانوی باید کنار گذاشته شود.

متغیر کنترل

متغیرهای کنترل به عواملی گفته می‌شوند که تأثیر آنها بر متغیر وابسته توسط پژوهشگر خنثی یا حدف می‌شود. در شرایطی که تأثیر متغیر کنترل خنثی یا حذف می‌شود تأثیر متغیر تعدیل کننده مورد مطالعه قرار می‌گیرد .

برخی از متغیرها ، گرچه گاهی اوقات متغیر تعدیل کننده هستند ، در پژوهشهای مختلف غالبا متغیر کنترل کننده اند. مثل جنس،هوش،وضعیت اقتصادی –اجتماعی .

متغیر مزاحم

متغیر مزاحم، به متغیری گفته می‌شود که به صورت فرضی ، بر پدیده مشاهده شده تاثیر می‌گذارد ولی قابل مشاهده، اندازه‌گیری و دستکاری نیست و تأثیرآن بایستی از طریق تأثیر متغیرهای مستقل و تعدیل کننده بر رویدادهای قابل مشاهده مشخص شود.

متغیر مزاحم موجب کاهش یافتن قابلیت تعمیم‌پذیری یافته پژوهشی می‌شود. این متغیر را می‌توان از طریق صورتبندی یک و یا طرح یک سئوال پژوهشی کشف کرد.

تعاریف عملیاتی

متغیرهایی نظیر هوش و اضطراب که در نزد افراد مختلف دارای تعاریف متفاوت است بایستی با توجه به شیوه‌ای که مورد اندازه‌گیری قرار می‌گیرند، این عمل با عنایت به هدف تحقیق انجام می‌شود، تعریف و مشخص شوند. چنین تعریفی را عملیاتی یا کاربردی می‌نامند. بنابراین تعاریف کاربردی به تعاریفی گفته می‌شوند که از طریق آن فعالیتهای لازم و اساسی برای اندازه‌گیری یک متغیر معین مشخص می‌شود .

به عبارت دیگر در یک تعریف کاربردی پژوهشگرمجموعه فعالیتهایی را که برای اندازه گیری و یا دستکاری در یک متغیر انجام می دهد مشخص می سازد .

متداولترین تعریف عملیاتی در تعلیم و تربیت همان است که بر هوش دلالت دارد . اغلب گفته می شود که هوش همان است که بوسیله آزمون هوش اندازه گیری می شود .

گرچه تعریف عملیاتی برای کلیه متغیرهای مورد پژوهش الزامی است ولی انجام این عمل برای متغیرها و مفاهیمی که تعریف یکسانی از آنها در دسترس نیست دارای اهمیت بیشتری است .

 کرلنجر (1973) تعریف عملیاتی را به دو دسته تقسیم می‌کند:

الف) سنجشی

ب) آزمایشی

تعریف عملیاتی از نوع سنجشی به تعریفی اطلاق می‌شود که از طریق آن شیوه اندازه‌گیری متغیر معلوم و مشخص می‌شود .

درتعریف عملیاتی آزمایشی نحوه دستکاری متغیرها و یا شیوه دخل وتصرف در آن مشخص می شود .

تعریف عملیاتی به تعریفی اطلاق می‌شود که از طریق آن به یک مفهوم یا سازه، با مشخص کردن عملیاتی که برای اندازه‌گیری آن لازم است، معنی داده می‌شود. این نوع تعریف در پژوهش ضروری است. زیرا داده‌ها باید بر اساس رویدادهای قابل مشاهده جمع‌آوری شوند. از طرف دیگر با کمک این تعریف می‌توان مفاهیم و سازه‌های مجرد اندازه‌گیری نمود و پژوهشگر به کمک این تعریف از سطوح مختلف سازه‌ها و نظریه‌ها به سطوح مختلف مشاهده می‌رسد.

کرلینجر (1973) معتقد است تعاریف کاربردی ، علیرغم اهمیتی که دارند موجب محدود ساختن معانی مفاهیم می‌شوند. به این معنی که هیچ تعریفی را نمی‌توان یافت که تمام جنبه‌های متغیرمورد پژوهش را در بر می‌گیرد

ملاحظات اخلاقی

رعایت مسائل اخلاقی و تضمین حقوق انسانی آ‍زمودنیها یکی از عمده‌ترین مسائل در پژوهشهای آموزشی و پرورشی است. زیرا پژوهشهایی که غالبا در آموزش و پرورش انجام می‌شود موضوع آنها آموزش و یا به طور کلی رفتار انسان است. چنین پژوهشهایی در صورتی که درست برنامه‌ریزی نشده باشد ممکن است مخاطرات و یا آسیب‌های روانی- فیزیولوژیکی برای کسانی که اجرای تحقیق را ممکن ساخته‌اند به همراه داشته باشد.

ملاحظات اخلاقی

• عدم مشارکت در پژوهش، اولین و مهمترین حقی که هر انسان دارد عبارت است از آزادی عدم مشارکت در پژوهش. این اصل یا آزادی از این ناشی می‌شود که انسان علاقمند است برخی از اطلاعات مربوط به خود را از اعضای جامعه دورنگاه دارد یا اینگونه اطلاعات را به هیچ شکل این گونه اطلاعات در اختیار دیگران قرار داده نشود.
• داشتن اسم مستعار. تمام افرادی که در یک تحقیق مشارکت می‌کنند حق دارند که برای خود اسم مستعار انتخاب کنند. به این معنی که افراد حق دارند برای خود اسامی مستعاری انتخاب کنند تا شناخته نشوند.
• انتظار پذیرش مسئولیت به وسیله پژوهشگر. هر یک از آزمودنیها انتظار دارند که پژوهشگر انسان مسئولیت پذیری باشد و همچنین نسبت به مسائل انسانی حساس و مسئول باشد.