درس سوم - انتخاب مسئله و بیان فرضیه

درس سوم - انتخاب مسئله و بیان فرضیه

اهداف کلی :

•  آشنایی با فرآیندهایی برای محدود کردن مسئله و تعریف مسئله .
• آشنایی با صورتبندی فرضیه و آزمون آن
• آشنایی با اهمیت و نقش فرضیه در کل فرآیند پژوهش .

اهداف رفتاری 

• آشنایی با فعالیتهای لازم برای انتخاب یک مسئله پژوهشی
• آشنایی با نحوه محدود ساختن مسئله
• عملاً توانایی تبدیل یک موضوع پژوهشی به مسئله پژوهشی را داشته باشد.
• آشنایی با فرضیه‌های جهت‌دار و بدون جهت ، فرض صفر و خلاف ، فرضیه پژوهشی و آماری .
• آشنایی با ملاحظات لازم در آزمون فرضیه .

انتخاب موضوع پژوهشی

در انتخاب هر موضوع پژوهشی حداقل دو انگیزه وجود دارد:

• آنچه که شما می‌خواهید بدانید
• آنچه را که نیازمند به دانستنش هستید.

این دو انگیزه الزاماً مستقل از یکدیگر نیستند.

بضاعت علمی و تجربه شما نیز به این انتخاب کمک می کند .

علاوه بر بررسیهای فوق، محدودیتها و امکانات موجود در محیط کار نیز، بایستی مورد توجه قرار گیرد. کسب اجازه از مدیران رده‌های بالاست.

شما فقط بایستی از مشکلات اجرای تحقیق آگاه باشید و فکر کنید چگونه می‌توانید حمایت همکاران اداری و آموزشی را جلب کنید.

تعیین و تدوین مسئله

اولین فعالیت در هر پژوهشی انتخاب مسئله است و اصولاً پژوهش با مسئله آغاز می‌شود. جان دیویی اولین مرحله هر پژوهش را «احساس مشکل» می‌داند.

انتخاب مسئله و بیان آن یکی از جنبه‌های عمده پژوهش علمی است زیرا برای حل یک مسئله، اول باید آن را دقیقاً شناخت و سپس اقدام به بیان آن کرد. بنابراین توجه داشت «انتخاب مسئله و بیان آن» مرحله‌ای از پژوهش نیست که به آسانی بتوان از آن گذشت. در حقیقت بخش عمده‌ای وقت محقق صرف این مرحله از پژوهش می‌شود. این وقت بیشتر مصروف تفکر و ارزشیابی عقاید مطرح شده و درباره مسئله می‌شود.

دالن (1973) معتقد است که دانشجویان هنگام انتخاب مسئله مرتکب چهار نوع اشتباه، به شرح زیر، می‌شوند:

مسئله‌ای را، بدون تحلیل جنبه‌های مختلف آن، شتابزده انتخاب می‌کنند.

بدون مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق اقدام به انتخاب می‌نمایند.

قبل از انتخاب مسئله پژوهشی، روش اجرای تحقیق را مشخص می‌کنند.

به جای تعریف دقیق و روشن مفاهیم موجود در مسئله، آن را به صورت کلی توصیف می‌کنند.

مسئله یک جمله سئوالی یا استفهامی است که می‌پرسند: چه رابطه‌ای بین دو یا چند متغیر وجود دارد؟ پاسخ این سئوال فعالیتهای پژوهشی را ممکن می‌سازد.

پژوهشی با احساس مشکل شروع می‌شود. پس از این مرحله بایستی مسئله را محدود کرد. به این معنی که پژوهشگران کم‌تجربه غالباً مسئله‌ای را انتخاب می‌کنند که دامنه گسترده‌ای دارد. اما بایستی توجه داشت که برای یافتن حقیقت  و یا حل یک مسئله تا آنجا که ممکن است مسئله را بایستی محدود کرد

محدود کردن مسئله

برای محدود کردن مسئله و در نهایت تدوین آن، پاسخگویی به سئوالات زیر ضروری است:

آیا مسئله کاملاً روشن است؟

آیا مفاهیم موجود درمسئله دقیقاً تعیین و تعریف شده‌اند؟

آیا توانایی و مهارت لازم برای انجام پژوهش وجود دارد؟

آیا چارچوب نظری برای این مسئله فراهم شده است؟

چون تعیین ماهیت و ابعاد مسئله اهمیت عمده‌ای در تحقیق دارد، پژوهشگر بایستی یاد بگیرد که: چگونه مسئله پژوهشی را تعیین وتعریف کند؟ مسئله پژوهشی را در کجا پیدا کند؟ جان دیویی اشاره می‌کند که مسئله از جایی آغاز می‌شود که عاملی یا حادثه‌ای تفکر محقق را به خود جلب نموده و در او عدم تعادل ایجاد کرده است.

هنگامی که پژوهشگری احساس می‌کند چیزی غلط است یا نیاز به تبیین بیشتر دارد و تلاش می‌کند تا مفهوم روشنی، از عواملی که موجب ایجاد آن شده است، عرضه نماید. او شرایطی مهیا ساخته است که برای تعیین مسئله ضروری است. داشتن یک احساس مبهم، درباره یک پدیده یا نظریه، برای به وجود آوردن یک مسئله پژوهشی کافی نیست. اما این احساس شک و تردید ممکن است پژوهشگر را به محلی هدایت کند که در آن مسئله‌ای وجود داشته باشد.

شخیص موقعیتی که مسئله در آن به وجود آمده است نقطه شروع پژوهش است و پژوهشگر قبل از اینکه فعالیتهای بعدی را شروع کند عواملی را که موجب به وجود آمدن مسئله شده‌اند باید دقیقاً تعیین کند.

برای رسیدن به این هدف (عواملی که مسئله را به وجود  آورده‌اند) انجام فعالیت‌های زیر ضروری است (ون دالن 1973):

• جمع‌آوری واقعیتهایی را که با مسائل رابطه داشته باشند
• تعیین رابطه کدام یک از واقعیتهای جمع‌آوری شده، با مسئله مورد نظر
• ترسیم روابط بین واقعیتهای جمع‌آوری شده
• تعیین و تبیین راه‌حلهای ممکن با توجه به مراحل فوق .
• تعیین وجودرابطه بین تبیینها از طریق مشاهده
• ترسیم همبستگی بین تبیینها.
• ترسیم روابط بین تبیینها و واقعیتها
• مورد سئوال قراردادن مفروضات اساسی تجزیه و تحلیل مسئله

توصیف و بیان مسئله

پس از تعیین و تجزیه و تحلیل مسئله پژوهشگر بایستی اقدام به صورتبندی و بیان مسئله، به نحوی که قابل پژوهش باشد، بنماید.

 برای بیان مسئله انجام فعالیتهای زیر لازم است:

• محدود کردن مسئله
• تعریف مفاهیم
• بررسی مفروضات بنیادی

محدود کردن مسئله

چنانچه پژوهشگر قبل از پیدا کردن راه‌حل مسئله کوشش کند مسئله را توصیف و دامنه آن را محدود کند او ممکن است بهترین روش را برای حل آن پیدا کند.

ضمناً بایستی توجه داشت داشت در بیان مسئله پژوهشگر بایستی سعی کند تعادلی در بیان مسئله به صورت کلی و محدود برقرار کند. چنانچه بیان مسئله خیلی گسترده و کلی باشد پژوهشگر با موضوعی مبهم که نشانه‌های روشنی از جهت تحقیق در آن نیست روبه‌روست.

ضمناً بایستی توجه داشت که سئوال پژوهشی نباید خیلی محدود باشد به نحوی که تبدیل به یک سئوال پیش پا افتاده و بی‌معنایی شود.

 برای محدود کردن مسئله پژوهشگر بایستی منابع مربوط به مسئله پژوهشی را دقیقاً مورد مطالعه قرار دهد. در صورت امکان توصیه می‌شود مسئله کلی را به مسائلی محدودتر تقسیم کند. گاهی اوقات تقسیم یک مسئله کلی به مسائل جزئی‌تر ممکن است به خاطر مسائل اقتصادی و زمان باشد.

ضمناً توجه داشته باشید که تقسیم یک مسئله پژوهشی به مسائل محدودتر موجبات پژوهشهای دیگری را فراهم می‌سازد.

تعریف مفاهیم

هنگام بیان مسئله پژوهشگر باید پدیده‌های مورد پژوهش را روشن سازد و دقیقا مشخص کند که مفاهیم و نمادهای مورد استفاده در مسئله دارای معانی خاصی هستند یا خیر.

 در هر صورت پژوهشگر موظف است که واژه‌های مطرح شده در مسئله را معین و دقیقا تعریف کند.

برای این تعریف می‌توان از دانشنامه‌ها، فرهنگهای لغات، فرهنگنامه‌های آماری، روان‌شناسی و تربیتی استفاده کرد.

 گاهی اوقات پژوهشگر ممکن است به تحقیقاتی که در گذشته انجام شده است، مراجعه کند.

برای تعریف واژه ها و نمودها می توان از روشهای زیر استفاده کرد (دالن  1973 ):

• تعریف با استفاده از مثال
• تعریف به وسیله جنس و وجه امتیاز
• تعریف با استفاده از قیدوشرط
• تعریف عملیاتی

منابع مسائل

جان بست (1366) برای یافتن یک مسئله پژوهشی منابع زیر را توصیه می‌کند:

مسائل محیط آموزشی (کلاس، مدرسه) و یا محیط اجتماعی

تغییر در ابزار و مواد آموزشی کمک آموزشی

تجارب تحصیلی

مشورت با استادان راهنما و مشاور

چنانچه منابع فوق را به منابع زیر اضافه کنیم می‌توان لیست کاملی از منابع آموزشی یافت.

مراجعه به منابع آموزشی نظیر: دانشنامه‌ها، فرهنگنامه‌ها، نشریات ادواری

تجارب آموزشی، هر یک از معلمان روزانه درگیر مشکلاتی با دانش‌آموزان، وسایل آموزشی، آزمونهای پیشرفت تحصیلی، کتب درسی، مقررات آموزشی و مدیریت آموزشی است. هر کدام از مشکلات فوق می‌تواند زمینه یک پژوهش جامعه و کامل را فراهم سازد.

تماس با محیطهای آموزشی و پژوهشی

فهرست عناوین پژوهشهای آموزشی

هدفهای آموزش و پرورش

شناخت دانش‌آموزان

برنامه‌های درسی

کتب درسی و مواد و وسایل آموزشی

روشهای تدریس

ارزشیابی کتب درسی

مسائل مربوط به معلم

پیشرفت‌ تحصیلی دانش‌آموزان و عوامل مؤثر در آن

فهرست عناوین پژوهشهای آموزشی

شکست و ترک تحصیل

آموزش و پرورش کودکان استثنایی

سوادآموزی

رشته‌های مختلف تحصیلی

برنامه ریزی

چگونگی استفاده از اوقات فراغت

نقش اولیاء و مربیان

ارزشیابی مسئله

پس از انتخاب یک مسئله قابل آزمایش، پژوهشگر باید اطمینان کامل پیدا کند که مسئله انتخاب شده اهمیت و ارزش پژوهش را دارد (اگر چه تعیین اهمیت مسئله گاهی اوقات دشوار است). به عبارت دیگر مسئله انتخاب شده باید مورد ارزشیابی قرار گیرد.

اما ارزشیایی ارزش یک مسئله جنبه شخصی داشته و تابع ارزشهای مشخص است. اما در صورتی که این عمل با عنایت به تعریف ارزشیابی (تعیین ارزش با توجه به ملاکهای از پیش تعیین شده) صورت گیرد مصون از ارزشهای شخصی پژوهشگر خواهد بود

ملاکهای ارزشیابی مسئله

هر مسئله بایستی به شیوه‌ای بیان شود که امکان پاسخگویی به آن با عنایت به تکنولوژی موجود وجود داشته باشد. به عبارت دیگر آیا تحقیق در مورد مسئله مورد پژوهش امکانپذیر است.

مسئله باید مهم باشد و مسئله جدیدی را مطرح کند و به عبارت دیگر زمینه‌ساز تحقیقات آتی شود. این ملاک ناظر بر این سؤال است که آیا پاسخگویی به این مسئله موجب اصلاح نظریه یا تغییر روشی در آموزش و پرورش می‌شود.

مسئله بایستی متناسب با ویژگیهای پژوهشگر باشد. عنایت به این ملاک مستلزم پاسخگویی به سئوالات زیر است:

الف) آیا من به حل این مسئله، صرفنظر از هر گونه تمایلاتی، علاقمندم. توجه به این سوال موجب انتخاب مسئله‌ای می‌شود که حل آن برای پژوهشگر اهمیت دارد.

ب) آیا بضاعت علمی و عملی لازم را برای حل این مسئله دارم.

ج) آیا قادر به جمع‌آوری اطلاعات برای پاسخگویی به مسئله مطرح شده هستم.

د) آیا روشها و وسایل مناسب برای جمع‌آوری اطلاعات موجود است یا من توانایی لازم برای ساختن وسایل را دارم؟

ه) آیا امکانات مالی برای حل مسئله را دارم؟

و) آیا صبر و شکیبایی لازم را دارم؟

ز) آیا مسئله پژوهشی را می‌توان در مدت زمان معینی پاسخ داد؟ بنابراین پژوهشگر مسئله‌ای را باید انتخاب کند که خیلی گسترده نباشد و بتواند پاسخ آن را در مدت معینی بیابد.

فرضیه

پژوهشگر پس از انتخاب و تعیین مسئله اقدام به بیان فرضیه پژوهشی می‌نماید. فرضیه در حقیقت راه حل پیشنهادی پژوهشگر برای حل مسئله است. به همین دلیل تدوین یک فرضیه مناسب بستگی به چگونگی بیان مسئله دارد.

فرضیه ابزار نیرومندی است که پژوهشگر را قادر می‌سازد تا نظریه را به مشاهده و مشاهده را به نظریه ربط دهد. فرضیه می‌تواند به عنوان یک تعمیم آزمایشی درباره مسئله پژوهشی مورد بررسی قرار گیرد. فرضیه یک قضیه شرطی یا فرضی است که تأیید یا رد آن باید بر اساس سازگاری مفاهیم آن و به استناد مدارک تجربی و دانش گذشته آزمایش شود.

اکتشافات علمی از پژوهشها ناشی می‌شوند نه از فرضیه‌ها .گرچه فرضیه‌ها عموماً راهنمای پژوهش در انتخاب روش اجرای پژوهش، طرح و نحوه تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده است ولی فقدان ان به معنی فقدان روش علمی نیست.

فرضیه بایستی آگاهانه تشخیص داده شود و با مهارت صورتبندی شود تا از آن بتوان به عنوان محوری که پژوهش را هدایت می‌کند استفاده نمود.

 فرضیه قبل از جمع‌آوری اطلاعات، تدوین می‌شود پس با بیان فرضیه می‌توان کوتاهترین راه را برای گردآوری اطلاعات تعیین کرد.

تفاوت بین فرضیه و مشاهدات

گرچه بین فرضیه و مشاهدات تفاوت مشخص و معنی‌داری وجود دارد. اما گاهی اوقات با یکدیگر اشتباه می‌شوند.

 مشاهده یعنی آنچه که هست یا آنچه که دیده می‌شود.

منابع فرضیه

انتخاب یک مسئله به دشواری می‌تواند جدا از فرضیه‌ای که راه حل آن است صورت پذیرد. همان گونه که هیچ راه کاملی برای انتخاب یک مسئله وجود ندارد هیچ راه کاملی هم برای تدوین یک فرضیه وجود نخواهد داشت.

همچنین بین ویژگیهای تجربه و خلاقیت که برخی از افراد را قادر به استخراج یک  فرضیه مناسب می‌سازد شباهتهایی وجود دارد.

گرچه فرضیه قبل از جمع‌آوری اطلاعات تدوین می‌شود. ولی تدوین فرضیه متناسب با اتکا به تجربه امکانپذیر است.

برخی از مراحل جمع‌آوری اطلاعات نظیر: به خاطر آوردن تجارب گذشته، (مطالعه مربوط به موضوع مورد تحقیق) یا یک مطالعه مقدماتی قبل از صورتبندی کردن فرضیه انجام می‌شود.

 

پژوهشگر پس از کسب آگاهی لازم در مورد مسئله پژوهشی، از طریق «مطالعه منابع» و تجارب گذشته خود، آمادگی دارد که فرضیه‌ پژوهشی خود را صورتبندی یا بیان کند.

فرضیه در این مرحله دارای دو اهمیت اساسی و عمده است:

• راهنمای پژوهشگر در انتخاب طرح تحقیق است و بایستی به شیوه‌ای بیان شود ویژگیهای آزمودنیهایی را که بایستی از جامعه انتخاب شود معین کند. به همین ترتیب ابزار اندازه‌گیری و مراحل اجرای آن را تعیین کند.
• آگاه شدن دیگران از طریق فرضیه امکانپذیر است. بنابراین فرضیه بایستی به نحوی بیان شود که دیگران بتوانند آگاهی لازم را درباره ماهیت موضوع پژوهشی کسب کنند.

ملاکهای تدوین فرضیه

اهمیت نسبی یک فرضیه معین فقط در رابطه با کارایی آن در یک مسئله مورد قضاوت قرار می‌گیرد و اعتبار نهایی آن نیز از طریق آزمودن آن مشخص می‌شود. با وجود این، قضاوت درباره فرضیه‌های تدوین شده مستلزم تعیین ملاک یا ملاکهایی است که ویژگیهای فرضیه با عنایت به آنها مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد.

فرضیه بایستی قدرت تبیین داشته باشد.

فرضیه باید رابطة مورد انتظار را ، بین متغیرها بیان کند.

فرضیه باید قابل آزمون باشد. فرضیه را می‌توان از طریق جمع‌آوری اطلاعات و مشاهده‌های آزمایشی رد یا تأیید و نتیجه‌ای را از آن استخراج کرد. چنانچه فرضیه درست باشد نتایجی بر اساس آن پیش‌بینی می‌شود. یک فرضیه قابل آزمون به پژوهشگر توانایی پیش‌بینی وقوع یا عدم وقوع حادثه را می‌دهد.

فرضیه باید با اصولی کلی دانش موجود هماهنگ باشد.

فرضیه بایستی تا حد امکان روشن و دقیق بیان شود.

توصیه می‌شود که در صورت بندی کردن فرضیه‌ها واژه‌ها یا زبان به ساده‌ترین وجه ممکن به کاربرده شود و از به کاربردن مفاهیم یا عبارات مبهم خودداری شود.چنانچه دو فرضیه دارای قدرت تبیین یکسانی هستند فرضیه‌ای را انتخاب کنید که ساده‌تر است.

انواع فرضیه

هدف از آزمودن فرضیه تعیین احتمال حمایت آن توسط واقعیت است.

چون به دست آوردن حمایت دقیق و روشن برای یک فرضیه بسیار دشوار است. بنابراین پژوهشگر به جای آن که تلاش نماید آن را، مستقیم آزمون کند، سعی خواهد کرد حالت انکار یا نفی آن را مورد آزمون قرار دهد.

حالت نفی یا عدم اختلاف یک فرضیه فرض صفر نامیده می‌شود. فرض صفر یک فرض آماری است که ادعا می‌کند بین متغیرهای مورد آزمایش یا پژوهش ارتباط یا اختلاف معنی‌داری وجود ندارد. این فرض در حقیقت یک فرض آماری است که به منظور برآورد پارامتر به کاربرده می‌شود هدف از آزمونهای آماری رد یا تأیید فرض است.

عبارت یا جمله‌ای که رابطه بین دو متغیر را به صورت دقیق و روشن بیان کند فرضیه نامیده می‌شود. این نوع فرضیه که در واقع نشان دهنده انتظارات پژوهشگر در زمینة روابط بین متغیرهای پژوهشی است «فرضیه پژوهشی» نامیده می‌شود.

فرضیه تحقیقی

فرضیه تحقیقی به دو طبقه تقسیم می‌شود:

الف) فرضیه جهت دار

ب) فرضیه بدون جهت

بیان فرضیه به صورت فرض صفر ضروری نیست. چنانچه فرضیه به صورت مثبت یا جهت‌دار بیان شود درک آن آسان‌تر است. فرض صفر با آزمونهای آماری به کاربرده می‌شود و پژوهشگر برای تفسیر نتایج از فرض صفر استفاده می‌کند.

آزمودن فرضیه

ملاک با ارزش بودن یک فرضیه توانایی آن در آزمودن اعتبار آن است. اعتبار هر فرضیه در دو مرحله بنا نهاده می‌شود:

بیان فرضیه به پژوهشگر اجازه می‌دهد تا به صورت قیاسی برخی از نتایج را که زمانی که فرضیه با استفاده از واژه‌های عملیاتی بیان می‌شود، می‌تواند منجر به رد یا فرضیه‌ای که مغایر با دانش پذیرفته شده در یک سطح منطقی است پیش‌بینی کند.

پس از آنکه فرضیه به صورت منطقی آزمون شد (یعنی آزمایش فرضیه با کمک ملاکهای منطقی) بایستی از طریق آزمایش و اندازه‌گیری مکرر آزموده شود.

فرضیه‌ها، قوانین و اصول

هنگامی که یک فرضیه با عنایت به آزمونهای آزمایشی و منطقی مورد حمایت قرار گرفت. پایه و اساسی برای تعمیم یا یک نتیجه‌گیری کلی فراهم می‌سازد.

 فرضیه پس از آن که در شرایط مختلف آزمایشی و منطقی مورد تأیید قرار گرفت ممکن است به یک اصل یا قانون تبدیل شود.

تفاوت بین فرضیه، یک نتیجه کلی ، قانون و یا اصل بستگی به عوامل زیر دارد:

• شایستگی منطقی و نظری
• تکرارپذیربودن شرایط آزمایشی
• تعریف و ترسیم شرایط آزمایشی
• پیچیدگی موضوع
• حوزه و اهمیت نسبی

قانون علمی را می‌توان به فرضیه‌ای که اعتبار آن تأیید شده یا مورد سئوال نیست تعریف کرد. قانون همانند واژه‌ پژوهشی، برآورد نسبتاً دقیقی از واقعیتهای تجربی عرضه می‌کند. برای اطمینان از این برآورد سالانه تعداد زیادی از قوانین مجدداً آزمون، توسعه و گسترش می‌یابد و شاید بعضی از آنها تأیید نشود. در واقع قانون ممکن است مورد تردید قرار گیرد.

قوانین برای قواعد کلی بکار برده می شوند و ممکن است به صورت نظری یا تجربی باشند .

می‌توان گفت که نظریه دارای دامنه گسترده‌تری است و در مقایسه با فرضیه بر پایه پیچیده‌تری استوار است.

 فرضیه را می‌توان بر اساس مشاهدات پژوهشگر صورتبندی کرد ولی نظریه از ایجاد قواعد کلی، که قبلاً آزمون شده‌اند، حاصل می‌شود.